از دیدگاه فلاسفه الهی در راس هرم هستی، مبدیی هست که واجب الوجود است و هیچگونه وابستگی به چیز دیگر ندارد. وجود او را می توان با دلایل عقلی اثبات کرد، اما شناخت حقیقت و ذات وی - چون هستی محض است - برای انسان میسر نیست. تنها می توان او را بوسیله اوصاف خاصی که ویژه اوست شناخت. این ویژگی ها - عموما - نقطه مقابل خواص ممکنات است. بعبارت دیگر همه این ویژگی ها از بی نیازی وی حکایت می کنند. در یک کلام: «واجب الوجود» - چون سرچشمه پیدایش همه موجودات عالم است - نمی تواند خود نیازمند و وابسته به دیگری باشد بلکه باید همه کمالات وجودی را بنحو اتم و اکمل داشته باشد، در غیر اینصورت خود نیز یکی از موجودات عالم خواهد بود که نیازمند به مبدا دیگری است. در این مقاله این خواص و ویژگی ها از منظر فلاسفه اسلامی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.

در این مقاله به نقد و بررسی دلایل عمده فیلسوفان مسلمان برای نفی ماهیت از واجب الوجود پرداخته می شود. ابتدا با تفکیک معانی سه گانه ماهیت و سه تفسیر مختلف از اصالت وجود، تلاش می شود تا تصویر روشنی از محل نزاع به دست دهیم. سپس مهم ترین ادله نفی ماهیت از واجب را ذکر کرده و نشان داده می شودکه اکثر این ادله یا مبتنی بر اصالت ماهیت بوده و یا مبتنی بر فهم خاصی از اصالت وجود هستند که قابل مناقشه می باشند. در نهایت نشان داده می شود که بنابر تفسیر صحیح از اصالت وجود، ماهیت تعین وجود است و وجود بدون تعین معنا ندارد؛ لذا هر وجودی دارای ماهیت است؛ چه محدود و چه نامحدود. با این حال چون وجود واجب نامحدود است، ماهیت او هم که به عین وجود او تحقق دارد، نامحدود خواهد بود. بر این اساس هیچ دلیل قاطعی برای نفی ماهیت از واجب الوجود وجود نداشته؛ بلکه برهان بر ماهیت داشتن واجب قایم است و واجب و ممکن به معنایی یکسان دارای ماهیت هستند؛ اگرچه مصداق ماهیت در آنها متفاوت است.

در این مقاله قصد آن داریم تا این مسیله را که خدای دین همان واجب الوجود بالذات فلسفه است، بررسی کنیم. شاید در گذشته این همانی بین خدای دین و واجب بالذات فلسفه بدیهی به نظر می آمد و ازاین رو در آثار فلسفی مسلمانان بعد از تعبیر «واجب الوجود» و امثال آن، تعبیر «تعالی» و امثال آن به کار می بردند و کسی هم این کار را مورد سوال قرار نمی داد؛ یعنی همه پذیرفته بودند که اصطلاح فلسفی «واجب بالذات» بیانگر همان خدای دین است و بررسی مسیله این همانی خدای دین و واجب الوجود بالذات امری زاید شمرده می شد؛ ولی امروزه با توجه به ترجمه آثاری از اندیشمندان غربی که بر جدایی مباحث در مورد خدای ادیان از مباحث واجب بالذات فلسفه پای می فشارند، این امر را نیازمند بررسی کرده است. تا این همانی خدا و واجب بالذات روشن نشود، نمی توان از دستاوردهای فلسفی در مورد واجب بالذات در جهت اثبات مسایل مربوط به خداشناسی بهره برد و مباحث مهم اعتقادی دینی بدون پشتوانه عقلی فلسفی خواهند شد. مهم ترین بخش این مقاله بررسی اوصاف و افعالی است که در متون دینی به خدا نسبت داده شده و شاید شاهدی بر تغایر خدا با واجب الوجود فلسفه تلقی شود. روش تحقیق در این مقاله روش کتابخانه ای است و با مراجعه به منابع معتبر فلسفی و کلامی، این مسیله مورد بررسی قرار می گیرد.

مشهور است که ابن سینا برای اثبات وجود واجب الوجود سه برهانِ علیت، حرکت و وجوب و امکان را اقامه کرده است. با اندک تأملی روشن می شود که هیچ کدام از براهین مزبور، برهان ابتکاری ابن سینا نیستند و این سه برهان در آثار ارسطو، کندی و فارابی به وضوح مطرح شده اند؛ لذا برهان ابتکاری ابن سینا در اثبات وجود واجب الوجود، برهانی است که لازمۀ نظام فلسفی اوست؛ یعنی برهان مبتنی بر تحلیل عقلی «وجود»، که می توان آن را «برهان سینوی» یا «برهان ابن سینایی» نامید. ابن سینا با تحلیل عقلیِ وجود، به مثابۀ حقیقت معقول، وجود واجب و صفات و افعال واجب را اثبات می کند. حال آنکه در براهین سه گانۀ یادشده با پیش فرض وجود ممکن، به اثبات واجب پرداخته می شود. در این مقاله با استدلال ها و شواهدی نشان می دهیم که برهان اصلی و ابتکاری ابن سینا بر نظریۀ او دربارۀ وجود مبتنی است. وجود در اندیشۀ ابن سینا حقیقتی متافیزیکی و پیشینی است. تأمل در نظریۀ ابن سینا دربارۀ وجود، روشن می کند که برهان وی از جنس برهان وجودی آنسلم و دکارت نیست و در معرض انتقادات کانت قرار نمی گیرد. با این مبنا، ابن سینا اولین ارائه دهندۀ برهان وجودی است که ضمن تقدم بر فلاسفه ای چون آنسلم، تفاوت بارزی نیز با آنها دارد.

چکیده فارسی: یکی از قواعد مهمی که که از دیرباز مورد توجه فلاسفه بوده است قاعده «واجب الوجود بالذات واجب من جمیع الجهات» است؛ حکمت متعالیه به این قاعده توجه ویژه دارد و با نگاهی متفاوت از پیشینیان بدان پرداخته است. این مقاله با روش تحلیلی توصیفی به بررسی این مسئله پرداخته است که معنا، ادله و لوازم فلسفی این قاعده در حکمت متعالیه چیست؟ و در پی این بررسی، اثبات شده است که ملاصدرا علاوه بر توجه به لوازم الهیاتی این قاعده که تا پیش از او، از آنها غفلت شده بود با استدلالی نو و متفاوت از استدلال پیشینیان به اثبات مفاد قاعده پرداخته است و علاوه بر ثمراتی که حکمای گذشته برای آن برشمرده-اند عینیت ذات و صفات کمالی را از این قاعده استفاده کرده است. همچنین در این مقاله به برهان های جدیدی که شارحان حکمت متعالیه بر قاعده اقامه کرده اند و پاسخ های آنان از اشکالات براهین قاعده، توجه شده است. چکیده عربی: من القواعد المهمة التی کانت موضع اهتمام الفلاسفة منذ أمد بعید، هی قاعدة «واجب الوجود بالذات واجب من جمیع الجهات». تولی الحکمة المتعالیة اهتماماً فائقاً بهذه القاعدة، وتتعاطى معها برؤیة تختلف عما کانت علیه رؤیة القدماء. یتناول هذا البحث دراسة هذه المسألة باسلوب تحلیلی ووصفی ویبیّن معنى هذه القاعدة، وأدلّتها، ومستلزماتها الفلسفیة فی الحکمة المتعالیة؟ وکانت نتیجة هذه الدراسة، اثبات أن الملا صدرا قد أثبت مفاد هذه القاعدة باستدلال جدید ومتفاوت عن استدلال القُدماء، هذا اضافة الى أنه أخذ بنظر الاعتبار مستلزماتها الإلهیة التی کان مغفولاً عنها قبله. وفضلاً عن ثمراتها التی کشف عنها الحکماء السابقون فقد استنتج من هذه القاعدة عینیة ذات والصفات الکمالیة. کما اهتمّ هذا البحث ببیان براهین جدیدة أقامها شُراح الحکمة المتعالیة على هذه القاعدة، مع ردودهم على ما أُثیر على براهینها من اشکالات.

احادیث، سه گانه ای از اثبات تا نفی اسماء و صفات را بیان کرده که در طول تاریخ محل نزاع و پدیدار شدن مکاتب مختلف کلامی، فلسفی و عرفانی شده است و از الهیات سلبی تا الهیات ایجابی را در بر گرفته است؛ این پژوهش با تمرکز بر روایات اسماء و صفات، خاصه روایات حدوث اسماء و استخراج مبانی عقلی از این روایات، تیوری «وجه امکانی واجب الوجود» را پردازش کرده و آن را معیاری برای تبیین و وجه الجمع اختلاف نظرات در حیطه الهیات سلبی و ایجابی قرار داده است.

از دیرباز مسئلۀ ماهیت واجب تعالی در میان کلمات فلاسفه و متکلمان به چشم می خورد. عمدۀ متکلمان مثبت ماهیت و فلاسفه منکر آن بوده اند. هر دو گروه ادلۀ متعددی برای اثبات مدعای خویش اقامه کرده اند که بعضی از ادله بر مبانی خاصی مبتنی است. بررسی این ادله نشان می دهد تفسیر و تبیین حقیقت وجود واجبی و ماهیت نقش مهمی در رسیدن به نتیجه در این مسئله می تواند داشته باشد. همچنین، توجه به لوازم ماهیت نیز می تواند در نتیجۀ بحث مؤثر باشد. درصورتی که ماهیت را تماماً به وجود وابسته بدانیم یا محدودیت را لازمۀ ماهیت بیان کنیم، استحالۀ ماهیت برای واجب تعالی ثابت است؛ اما اگر در هر دو مسئله خدشه شود، نمی توان ماهیت را از واجب نفی کرد. در این نوشتار ادعای اول ثابت و ادعای دوم ناتمام دانسته شده است. البته ادلۀ اثبات ضرورت ماهیت برای واجب تعالی نیز ناتمام بوده و لذا، با توجه به اینکه ماهیت در اصل حقیقتش به وجود وابسته است و به هیچ وجه نمی تواند مقدم بر وجود باشد، ماهیت برای واجب تعالی ممتنع است.

تنزیه واجب الوجود نسبت به ممکنات و نقایص آنان که برگرفته از آموزه های دینی محسوب می شود، از مهم ترین دغدغه های خداشناسی حکمای مسلمان است. در این میان ابن سینا دیدگاهی تنزیهی تر از دیگر حکما از جمله (ملاصدرا) دارد. او به جدایی خداوند از عالم معتقد است. بنا به اعتقاد او، اختلاف میان خداوند و ممکنات به حدی است که وی از آن به «تباین» یاد کرده است. منشا تنزیه خداوند را باید در مبادی وجودشناختی مشترک شیخ الرییس با دیگر حکما و ریشه های جداانگاری واجب از ممکنات را می باید در نگاه خاص وی جستجو کرد. مباحث او در الهیات عام و نظریه پردازی های وی در مباحثی چون وجود و ماهیت، واجب و ممکن و ویژگی های آن ها را می توان زمینه ساز تنزیه خداوند دانست. اما آنچه باعث نگاه تنزیهی تر ابن سینا نسبت به سایرین شده است، نگاه کثرت گرایانه او به عالم موجود و عدم پذیرش تشکیک خاصی است. در چنین نگاهی خداوند، جدا و متمایز از دیگر موجودات است. در مقاله حاضر ابتدا به مبادی مشترک ابن سینا با دیگر حکما در ارایه نگاهی تنزیهی به خداوند پرداخته می شود و در ادامه دلایل شکل گیری رویکردی تنزیهی تر ابن سینا نسبت به خداوند مورد توجه قرار گرفته است.

یکی از مهم ترین مسایلی که طرز تفکر حکما و متکلمان را با دگرگونی بنیادی روبرو ساخته، مساله اصالت وجود است که در حکمت متعالیه نیز با براهین محکم اثبات شده است.این نوشتار به بررسی اثبات ارتباط اصالت وجود و وحدت وجود می پردازد؛ چرا که اصالت وجود و وحدت وجود ملازم یکدیگرند.پرسش اساسی این است که با اثبات تلازم آنها، آیا توحید واجب الوجود اثبات می شود یا خیر؟ در پاسخ باید گفت یکی از راه های اثبات توحید حق تعالی، اثبات وحدت وجود و اصالت وجود است که در واقع اثبات وحدت همه هستی خواهد بود.

در فلسفه افلوطین و ملاصدرا، احد و واجب الوجود ویژگی هایی دارند که در سایر موجودات یافت نمی شود، و اگر صفات مشابهی در سایر موجودات وجود دارد، منشا آن همین مرتبه است. به همین ترتیب، صفاتی که در موجودات مادون احد و واجب الوجود یافت می شوند، چنانچه بر ضعف و نقص دلالت کنند، از این مرتبه سلب می شوند. علی رغم تفاوت های مبنایی میان این دو فیلسوف، که به بنیان های فلسفی و مذهبی آن ها مربوط است، مشابهت هایی نیز میان آن دو مشاهده می شود که با توجه به تاثیر سنت نوافلاطونی بر فلسفه اسلامی و به ویژه ملاصدرا، مقایسه میان این دو فیلسوف خالی از فایده نیست. توصیف وحدت حقیقی، نفی وجود محدود در احد و واجب الوجود، عدم اتکای فعل احد و واجب الوجود به اراده و علم زائد بر ذات و تناظر مرتبه عقل در فلسفه افلوطین با وجود منبسط و حقیقت وجود در فلسفه ملاصدرا، از نکات قابل بررسی در این مقایسه است.